Standbeeld Truus van Lier bijna af: ‘We denken graag dat we zelf net zo heroïsch zouden zijn geweest’
UTRECHT – Het zijn eigenlijk alleen nog de welbekende puntjes op de i: het bronzen standbeeld van de Utrechtse verzetsheldin Truus van Lier is bijna af. In haar atelier aan de Vlampijpstraat in Utrecht maakte kunstenares Joyce Overheul de laatste maanden overuren om het beeld helemaal perfect te krijgen. Nu is er niets van al die inspanningen te zien: het beeld staat niet meer in haar atelier maar is inmiddels bij de gieterij om afgegoten en gelast te worden. “Het was een strakke deadline, maar het lijkt gelukt: op 22 april, de verjaardag van Truus, wordt het onthuld.”
Op het bureau van Overheul liggen pamfletten, van kraaltjes aan elkaar geregen. In het midden een roos, daaromheen staan teksten als: ‘Je mag ook niks meer zeggen’ of ‘Hij bedoelde het niet zo’. “Van die dingen die vrouwen die te maken krijgen met grensoverschrijdend gedrag vaak te horen krijgen”, verduidelijkt ze.
Bijna al haar werken hebben zo’n feministische insteek. “Mijn uitgangspunt is vaak: harde boodschap, zacht materiaal. Mijn werk moet mensen ook uitnodigen om dichterbij te komen. Je kunt teksten ook in bloed op de muur kalken, maar dan haken velen al bij voorbaat af.”
De kralen pamfletten van Joyce Overheul: harde boodschap, zacht materiaal. © RTV Utrecht / Evie Westland
Scheve man-vrouwverhouding in openbare kunst
Het ontwerpen van een monument voor verzetsheldin Truus van Lier leek dan ook op haar lijf geschreven. “Toen ik een schetsontwerp had ingeleverd voor deze opdracht, ben ik onderzoek gaan doen naar kunst in de openbare ruimte van Utrecht. Je kunt onderscheid maken tussen anonieme en bekende mensen. Van de anonieme kunstwerken was de man-vrouwverhouding redelijk in balans”, vertelt ze. Hoewel… helemaal in balans? “Ik zag al wel snel dat 5 procent van de mannen naakt afgebeeld staat, tegenover meer dan 50 procent van de vrouwen.”
Bij de bekende mensen is het evenwicht verder te zoeken, ontdekte ze. “Van de 83 beelden van bekende mensen in Utrecht, zijn er slechts tien van een vrouw. Van koningin Wilhelmina en Anne Frank bijvoorbeeld. Van hen was overigens niemand naakt afgebeeld. Godzijdank”, lacht ze.
Gouden Kalveren
Vorig jaar kreeg Overheul de vraag van de gemeente of ze een schetsontwerp voor een monument voor Truus van Lier wilde maken. Samen met nog twee andere kunstenaars was ze in de running voor de uiteindelijke opdracht, eind augustus kreeg ze te horen dat zij was uitgekozen. Over een krappe twee weken wordt het beeld onthuld. “Best een strakke deadline, maar ondanks corona en lockdowns is het me gelukt. Even afkloppen hoor…” Want helemaal af is het beeld nog niet. “Het staat nu bij de gieterij, een van oorsprong Utrechts bedrijf dat ook de Gouden Kalveren maakt. Ik vond het mooi dat die link er ook in zit.”
Het beeld wordt afgemaakt bij de gieterij. ‘Dit zijn trouwens foto’s van het patineren, het proces waarmee je het beeld een kleur geeft’, legt ze uit. ‘Het uiteindelijke beeld wordt minder groen.’ © Joyce Overheul
Eind november maakte de gemeente bekend dat de Utrechtse verzetsheldin Truus van Lier een officieel monument krijgt. Er is al een straat naar haar vernoemd in de stad en er is een bloemenmonument; haar naam wordt jaarlijks gespeld met narcissen langs de Catharijnesingel.Van Lier was een Utrechtse studente die in de Tweede Wereldoorlog voor het verzet werkte als koerier en wapensmokkelaar. Op 3 september 1943 schoot ze op 22-jarige leeftijd in de Utrechtse binnenstad met twee schoten de NSB-hoofdcommissaris van de politie, Gerardus Johannes Kerlen, dood. Een paar weken later werd ze verraden. Ze werd uiteindelijk in concentratiekamp Sachsenhausen gefusilleerd.
Eerder deze week kwam er ook al een boek over de Utrechtse verzetsheldin in uit, geschreven door journalist en historicus Jessica van Geel.
Zoals dat gaat bij een werk in opdracht, moest het werk wel aan enkele voorwaarden voldoen. Het moet ongeveer veertig jaar buiten kunnen staan, niet aanstootgevend en onderhoudsvrij zijn. “Eigenlijk hele logische voorwaarden”, vindt Overheul.
Verdomhoekje van de vrouw
In haar kunstwerken gebruikt ze vaak textiel. “Ik kom uit een familie van handwerkers. Oude technieken zoals borduren of naaien, zaten vroeger – en nu soms nog – in het verdomhoekje van de vrouw en werden vaak afgeschreven als hobby. Maar ga eens in de stad naar een kleermaker, dat is bijna altijd een man. Zodra er geld mee te verdienen valt, is het ineens een mannending. Bijna alles wat ik doe heeft een diepere betekenis. Zo naai ik vaak op een oude Singer naaimachine uit 1873. Dat is het jaar waarin de slavernij werd afgeschaft. De combinatie tussen het verleden en nu opzoeken, dat vind ik mooi.”
Joyce achter haar Singer naaimachine uit 1873. © RTV Utrecht / Evie Westland
Ook het beeld van Truus van Lier krijgt straks een link naar het heden: rechtenstudente Juliëtte Meeuwsen uit Utrecht stond namelijk model voor haar lichaam. “Er zijn van Truus alleen maar foto’s van haar gezicht. Ik wilde niet zomaar een lichaam erbij bedenken. Omdat ze destijds rechten studeerde aan de UU – een studie waar overigens weinig van terecht kwam door haar verzetswerk en de oorlog in het algemeen – heb ik gezocht naar een studente die het liefst ook nog een beetje op haar leek. Verder zijn de kleding en de schoenen die Truus straks draagt tijdloos: ze had ze toen kunnen dragen, maar ook nu nog. In haar hand heeft ze een schooltas, die symbool staat voor haar studie maar ook voor haar werkzaamheden in het verzet, waarbij ze vaak documenten smokkelde.”
Dagelijkse wandeling
Truus staat vanaf 22 april in het Zocherpark, op de kruising van het Willemsplantsoen en de Walsteeg langs de Utrechtse Catharijnesingel. “Ze kijkt dan naar de richting van de woning van de NSB-commissaris, de plek waar ze hem vermoordde. Ze stond daar vaak te posten, dus het is een realistisch beeld. De schaal wordt 1 op 1 en ze staat niet op een sokkel: ze kijkt je recht aan, alsof ze daar écht staat. Je kunt haar dus gewoon tegenkomen tijdens je dagelijkse wandeling.”
Volgens Overheul was Truus namelijk veel méér dan alleen de vrouw die een NSB’er doodschoot. “Moet je je voorstellen. Ze was pas 22 jaar en heeft de oorlog niet overleefd. Ga er maar aanstaan, op die leeftijd. We denken vaak dat we zelf net zo heroïsch zouden zijn in tijden van oorlog. En er waren nog zoveel meer verzetsvrouwen, waar altijd maar weinig aandacht voor was. Er zijn veel verborgen verhalen. Het is mooi dat Truus dankzij dit standbeeld nog lang in onze herinnering blijft.”
