Interview: Feministisch handwerk – Joyce Overheul in Museum W, Metropolis M, 28-2-24

Dankjewel Sietse voor het schrijven over m’n werk! Klik hier om naar de website van Metropolis M te gaan.

Feministisch handwerk – Joyce Overheul in Museum W
Sietse Hagenbeek
28.02.2024
feature

Joyce Overheul toont bij Museum W in Weert in haar tweede solotentoonstelling talloze opvallende en maatschappelijk geladen voorwerpen en sculpturen. Sietse Hagenbeek gaat met Overheul in gesprek over de politieke potentie van handwerktechnieken en haar gebruik van een religieuze beeldtaal in haar werk.

Joyce Overheuls tentoonstelling bij Museum W, Sending thoughts and prayers (25.11.23 t/m 14.4.24), bevat nieuw en oud werk van de kunstenaar. Sommige werken waren in 2022 al eerder te zien in Overheuls eerste museale solotentoonstelling Let’s get political, bij Museum de Fundatie. In Weert selecteerde curator Haiko Sleumer een aantal werken uit de rijke middeleeuwse collectie van Museum W, die het werk van Overheul een nieuwe context bieden. Wanneer ik met de kunstenaar afspreek om te praten over de tentoonstelling vertelt ze me dat de titel refereert aan een Amerikaanse uitspraak die vaak wordt gebruikt als steunbetuiging na een ramp, maar vaak niet wordt opgevolgd met echte hulp. Deze licht cynische toon is consistent in al Overheuls werk terug te vinden.

Verwijzingen naar religie, met name het Christendom, zijn sterk aanwezig in Overheuls werk. Ze groeide op in de Betuwe in een protestantse omgeving. In de sobere kerk waar zij naartoe ging waren de muren spierwit, de vloeren gitzwart en was nergens decoratie te bekennen. Overheuls eigen beeldtaal is het tegenovergestelde van deze karakteristieke soberheid van protestantse kerken: ‘Ik heb een dure smaak. Ik houd van kitsch, sterke contrasten en hyperbolen in mijn werk,’ vertelt ze. ‘Het is ook geen katholieke beeldtaal, maar meer een algemene historische beeldtaal. Ik vind oude kunst die eerder als ambacht werd gezien heel mooi. Het is functioneel en esthetisch tegelijk.’

De Trump van Overheul heeft op elke vaandel dikke tranen over zijn wangen lopen, alsof hij een groot kind is dat zijn zin niet heeft gekregen

Oubollige overtuigingen

Overheuls serie handgeweven vaandels die ook zijn opgenomen in de tentoonstelling, Seksistische kralenwerken, sluit hier naadloos op aan. Met tientallen gekleurde glaskraaltjes spelt Overheul seksistische uitspraken die ze zo vaak voorbij heeft horen komen dat ze voor haar clichés zijn geworden. In elk van de werken is een roze roosje te vinden, waarmee Overheul het conservatieve gedachtengoed wil aanduiden dat ten grondslag ligt aan dergelijke gedateerde uitspraken. ‘Het roosje heeft een functie: het moet het gevoel van een tijdsgeest grijpen en oubollig overkomen. Daarnaast refereert het esthetisch gezien ook aan de handwerktraditie.’

Naast de vaandels van Overheul heeft de curator negentiende-eeuwse vaandels geplaatst afkomstig uit de collectie van Museum W. Een daarvan draagt de geborduurde titel Zuiverheid met daaronder de heilige maagd Maria compleet met blauw gewaad en aureool en omringd door witte lelies. Een vaandel als deze werd opgehangen om mensen te helpen herinneren aan normen en waarden, in dit geval aan onthouding. Overheul legt uit dat ze de vorm van de vaandel heeft overgenomen om de oubolligheid van dergelijke overtuigingen te benadrukken.

Uit de aangrenzende ruimte komt zachte, licht dramatische orkestmuziek die mij verder de ruimte in lokt. Er klinkt een vrouwenstem die een opera zingt. Ik pak mijn telefoon en open de digitale tour van de tentoonstelling via de website van het museum, waarin alle kunstwerken apart worden toegelicht. Ik lees dat de muziek een symfonie is van de Poolse componist Henryk Gorecki, en de band tussen moeder en kind symboliseert. Overheul selecteerde de muziek zelf ter begeleiding van de werken die ze in dezelfde ruimte presenteert. Aan de muur hangt nog een serie vaandels, gemaakt van glas- en metaalkralen. Deze vaandels beelden ieder een bekende persfoto van Donald Trump uit in vier verschillende kleurstellingen. De Trump van Overheul heeft op elke vaandel dikke tranen over zijn wangen lopen, alsof hij een groot kind is dat zijn zin niet heeft gekregen. Het is een dramatisch, komisch beeld waar de kunstenaar duidelijk een hyperbool inzet.

Deze absurdistische portretten worden vergezeld door drie leuzen van fluwelen letters, een serie getiteld Misogynist YouTube Titles. Zoals de naam al suggereert, ontleende Overheul de leuzen van titels van YouTube video’s gemaakt door jonge conservatieve mannen die vrouwenemancipatie en feminisme zien als een bedreiging voor de traditionele genderrolverdeling. In zulke video’s wordt bijvoorbeeld uitgelegd hoe mannen de geëmancipeerde vrouw moeten aanpakken, en dat vrouwen verplicht zijn mannen te voorzien van seks. De link naar Trump is zeker niet vergezocht, gezien de Amerikaanse oud-president wereldwijd bekend staat om soortgelijke uitspraken en zijn sterke invloed op het conservatieve denken.

Zondeval

In de volgende ruimte gaat Overheul verder in op de symbolische rol van vrouwen. Twee wandkleden van 270 bij 190 centimeter vormen de tweeluik Pietà. De titel verwijst naar de religieuze verbeelding van Maria die rouwt om haar dode zoon Jezus Christus die in haar schoot ligt. Maar wie goed kijkt, ziet dat Overheul eigenlijk de Zondeval van Adam en Eva heeft verbeeld. Het tweeluik bestaat uit een donkere en lichte versie van het verhaal, opgebouwd uit panelen van verschillende stoffen en materialen, waaronder gouden en kristallen kraaltjes.

Voor deze afbeelding liet Overheul zich inspireren door het linker paneel van Jeronimus Bosch’ De tuin der lusten. Bepaalde delen uit deze voorstelling zijn nog te herkennen: de slang, de fontein en Adam en Eva zelf. In het verhaal van de Zondeval wordt Eva verleid door de slang om te eten van de verboden vrucht. Als straf worden Eva en Adam verbannen uit het paradijs en God bepaalt dat de man voortaan over de vrouw zal heersen. Verhalen als deze worden nog altijd gebruikt om genderongelijkheid te rechtvaardigen.

Overheul maakt een vergelijking met de situaties waar zij en andere vrouwen dagelijks mee worden geconfronteerd: ‘Eva wordt gezien als de listige vrouw die niet te vertrouwen is, omdat zij zich liet verleiden door de duivel. Dit verhaal heeft nog altijd invloed op het hier en nu. Loop je over straat als vrouw, dan kan je zomaar iets worden aangedaan en wordt dit gerechtvaardigd met het idee dat je er zelf wel om gevraagd zou hebben.’ In het werkveld krijgt Overheul ook regelmatig te maken met seksisme: ‘Als ik met techniek bezig ben en er is een man bij, word ik niet serieus genomen.’

‘Kunnen werken met handwerktechnieken geeft zelfstandigheid en kracht’

Overheuls werken getuigen van een brede technische kennis. Nog los van de esthetische kwaliteiten van de verschillende technieken die ze gebruikt, kan kennis over handwerktechnieken volgens Overheul ook bijdragen aan het versterken van de positie van de vrouw: ‘Kunnen werken met deze technieken geeft zelfstandigheid en kracht. Bovendien bespaart het geld. Veel producten voor vrouwen zijn duurder dan die voor mannen, terwijl vrouwen systematisch minder verdienen dan mannen. Door de mogelijkheid te hebben om zelf dingen te repareren en te maken wordt deze pay gap kleiner. Het gegeven dat je daar steeds handiger in kan worden draagt bij aan de emancipatie.’ Voor Overheul is er geen ruimte voor emancipatie binnen de religieuze context. Op haar achttiende verliet ze de kerk en sindsdien is ze atheïst. ‘Natuurlijk staan er wel moralen in de bijbel, maar daar hebben we dat boek niet voor nodig. We kunnen veel meer leren van elkaar en onze eigen acties door de jaren heen.’

Sending thoughts and prayers is nog tot en met 14 april 2024 te zien in Museum W in Weert. Joyce Overheul is zelf aanwezig in de tentoonstelling op 20.1, 4.2, 9.3, 6.4 en 7.4 om met bezoekers in gesprek te gaan over de tentoonstelling.

Sietse Hagenbeek
is student Docent Beeldende Kunst en Vormgeving aan ArtEZ