Permanent monument voor verzetsvrouw Truus van Lier
https://www.kunstinopenbareruimte-utrecht.nl/actueel/permanent-monument-voor-verzetsvrouw-truus-van-lie
Kunstenaar Joyce Overheul is door de gemeente uitgenodigd een monument voor verzetsvrouw Truus van Lier te maken. Het monument wordt in het voorjaar van 2022 geplaatst in het Zocherpark, ter hoogte van de kruising bij het Willemsplantsoen en de Walsteeg. Het ontwerp van Overheul is afgelopen najaar geselecteerd na een presentatie van drie schetsontwerpen van drie verschillende kunstenaars. Een kunstwerkgroep met een vertegenwoordiging van de initiatiefnemers van het monument maakte deze keuze.
Overheul (1989) is een Utrechtse kunstenaar die vaak werkt met textiel en fotografie. Ze maakt kunst over politieke onderwerpen als emancipatie, gelijkheid, seksisme en feminisme. Kenmerkend aan haar werk is dat ze de omgeving en context van een onderwerp en locatie als uitgangspunt neemt om te kijken welk ontwerp het meest geschikt is per project. Haar ontwerp is gekozen omdat het een verrassende relatie legt tussen het verleden en het heden en het zowel de kracht en de kwetsbaarheid van Truus van Lier tot uitdrukking brengt.
In een persoonlijke tekst zet Joyce uiteen wat haar geïnspireerd heeft bij het maken van het beeld en wat de achterliggende gedachte is achter het kunstwerk.
Het ontwerp en de context
“Het is donderdagochtend 24 februari 2022, ik typ deze tekst vanuit de trein en het is de ochtend waarop Rusland de Oekraïne grootschalig is binnengevallen. Volgens sommige westerse wereldleiders staat er ons een nieuwe wereldoorlog te wachten. Diep van binnen hoop ik dat ze ongelijk hebben, maar ik ben er bang voor. De afgelopen maanden heb ik hard gewerkt aan een standbeeld voor Truus van Lier, een verzetsvrouw die tijdens de Tweede Wereldoorlog onder andere NSB-politiechef Gerard Kerlen vermoorde in de hoop zo meer leed te kunnen voorkomen. Ik denk op deze ochtend aan Truus en wat er door haar heen gegaan moest zijn toen die oorlog begon in Europa in 1939, en aan het moment dat ze zich realiseerde dat het ook haar leven enorm zou gaan beïnvloeden. De Russische president Poetin gebruikte in zijn oorlogsverklaring van vannacht dezelfde retoriek als die we destijds van Hitler gehoord hebben, de geschiedenis herhaalt zichzelf wederom. De videoboodschap waarin hij zijn aanvalsplannen deelde, bleek dagen eerder al te zijn opgenomen. Ondanks aangekondigde sancties van en dreigementen vanuit het Westen, was het al lang helder wat Poetins intenties zijn: het wordt oorlog. En die oorlog is nu begonnen.
In maart 2021 ben ik benaderd door de Gemeente Utrecht om een schetsontwerp te maken voor een oorlogsmonument voor Truus van Lier. Van Lier was een Utrechtse jonge vrouw die lid was van verzetsgroep CS-6, waarvoor ze illegale lectuur rondbracht en wapens smokkelde. Ook bracht ze joodse mensen naar onderduikadressen. Ze maakte deel uit van het gewapend verzet en op 3 september 1943 schoot ze op 22-jarige leeftijd de NSB’er Gerard Kerlen dood. Truus vluchtte na de moord weg via de Walsteeg en dook onder, maar werd zes weken later verraden, vastgezet, afgevoerd naar Sachsenhausen en gefusilleerd. Ik vind het een hele eer dat mijn ontwerp uitgekozen is, en ik voel ook een hele verantwoordelijkheid die komt kijken bij het maken van zo’n monument.
Doorgaans hou ik me bezig met meer conceptuele kunst. Ik ben in 2012 afgestudeerd aan de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht in de richting Fine Art en werk sindsdien als beeldend kunstenaar, met een atelier in Zuilen. Mijn werk gaat vaak over politieke onderwerpen zoals vrouwenrechten, feminisme, emancipatie, en ongelijkheid. Met mijn werk stip ik maatschappelijke problemen aan om bewustwording te vergroten. De media waarmee ik vaak werk zijn textiel en fotografie, al kijk ik altijd naar welk materiaal het beste bij het concept van een werk past.
Voorafgaand aan elk werk wat ik maak doe ik onderzoek. Zo was het voor dit beeld belangrijk dat het naast een eerbetoon aan Truus, ook representatief zou worden. Daarom ben ik gaan kijken naar wat voor beelden er al in de collectie Kunst in de Openbare Ruimte van de Gemeente Utrecht te vinden zijn. Ik heb de kunstwerken opgedeeld in ‘mensen’ en ‘niet mensen’, vervolgens in ‘anonieme’ en ‘niet-anonieme’ mensen, en beide categorieën in man/vrouw/anders. Deze schifting leverde een duidelijk beeld op over hoe de huidige collectie in elkaar zit: van de in totaal 443 beelden waren er 168 (37,9%) herkenbaar als mensfiguur. Van die 168 beelden, was grofweg de helft van anonieme mensen. Van de anonieme mensen, was de verdeling over man, vrouw en anders dan wel niet-herleidbaar keurig in balans. Van de beelden van bekende mensen zat dit anders. In Utrecht staan er 83 beelden in de openbare ruimte van mensen die we kennen. Denk aan het beeld van Anne Frank bij de Janskerk, of dat van Herman Berkien bij het Ledig Erf. Slechts 10 van die 83 beelden zijn van bekende vrouwen. Nodeloos te vermelden is dat niet in balans.
Met deze informatie besloot ik dat het beeld van Truus een herkenbaar beeld moest worden van deze dappere jonge vrouw. Het moet lang blijven staan en het komt op een klassiek ingerichte plek, dus brons is dan het meest voor de hand liggende materiaal. Maar hoe pak je dat aan? Van Truus zijn slechts enkele foto’s bekend, en dan allemaal van haar hoofd en schouders. Het leek me niet gepast om zomaar een lichaam bij een hoofd te fantaseren, want wie ben ik om keuzes te maken in hoe Truus eruit zou hebben gezien. Daarom besloot ik het anders aan te pakken. Truus studeerde ook Rechten aan de Universiteit van Utrecht, en ik kwam op het idee om een rechtenstudent aan de UU van nú van ongeveer dezelfde leeftijd model te laten staan voor het lichaam van Truus. Uiteindelijk stond de toen 19-jarige Juliëtte Meeuwsen model. Van Juliëtte is een afgietsel gemaakt en dit vormt het lichaam, de armen en de benen van het beeld. Hierdoor heeft het beeld ook een schaal van 1:1, waardoor het extra realistisch wordt en Truus echt tussen ons kijkers in komt te staan. De kleding die het beeld draagt is kleding die zowel in de jaren ’40 als vandaag de dag gangbaar is voor een jonge vrouw. De klassieke schooltas die Truus in haar linkerhand vast heeft, refereert naar het onopvallend rondbrengen van illegaal papierwerk en wapens, maar ook aan het leven van Truus als student. Het brons van het beeld heeft een licht, groenbruine patina. Het hoofd van het beeld is een gelijkend portret op basis van de foto’s die van Truus bekend zijn, het is bovenop het lichaam geboetseerd door beeldhouwer en vakvrouw Marieke van der Meer.
Marieke van der Meer studeerde aan de Universiteit Leiden en KABK Den Haag en is sinds 2011 werkzaam als beeldhouwer. “De geschiedenis van Truus van Lier leert mij dat wat er ook gebeurt, er altijd hoop is. Ze representeert voor mij hoop en menselijkheid. Truus is niet alleen een icoon als verzetsstrijder, maar een mens, een echt persoon. Die echte persoon probeerde ik te vangen in het portret. Dus naast de vastberadenheid en kracht, ook de liefde, het verdriet en de pijn die ze gevoeld moet hebben. Ik voel me op mijn eigen manier verbonden met Truus, omdat mijn oma jarenlang een joods echtpaar in haar huis heeft verborgen. Het was mij een eer om Truus van Lier in haar portret te mogen vangen.”
Met dank aan de krachtige houding van Juliëtte en de bezielde boetseerkunsten van Marieke is het standbeeld een waar eerbetoon geworden aan een krachtige, jonge vrouw, die helaas niet oud heeft mogen worden. Truus is slechts 22 geworden, maar ze zal nog vele jaren bij het Willemsplantsoen ons blijven herinneren aan al haar moed en daadkracht.
Was getekend,
Joyce Overheul
