Overslaan naar hoofdinhoud

De Volkskrant heeft een hele standbeeldenspecial gepubliceerd.

Klik hier om het volledige artikel te lezen op de site van De Volkskrant.

 

Hoe krijg je de gemeente zo ver iemand te eren met een standbeeld? Bereid je voor op véél bureaucratie

Wie een standbeeld probeert op te richten, loopt grote kans in het bureaucratische doolhof van de gemeente terecht te komen. Soms, zoals in het geval van een beeldje van Martin Luther King, noopt dat tot burgerlijke ongehoorzaamheid.

Anna van Leeuwen
Het beeld van Martin Luther King in Amsterdam. Kunstenaar Airco Caravan zette het eigen initiatief neer.  Beeld Loes van Duijvendijk
Het beeld van Martin Luther King in Amsterdam. Kunstenaar Airco Caravan zette het eigen initiatief neer.Beeld Loes van Duijvendijk

‘Dit is het eerste standbeeld in Nederland van een vrouw van kleur, wist je dat?’ Mo Hersi (programmamaker en comedian) is trots. Dankzij zijn initiatief heeft zwemster Enith Brigitha, goed voor 21 Nederlandse zwemtitels en een olympische medaille, een standbeeld in Almere. Hersi klinkt ook moe: ‘Het was echt een lijdensweg. De ene dag kuste ik bij wijze van spreken de voeten van de wethouders en beleidsmedewerkers, de andere dag stond ik lijnrecht tegenover ze.’

Kunstenaar Airco Caravan (artiestennaam van Ine Reijnen), die een standbeeld voor Martin Luther King in het Martin Luther Kingpark in Amsterdam wilde neerzetten, had een soortgelijke ervaring. ‘Je moet veel geduld hebben. Gemeenten hebben een aparte manier van werken.’ Het standbeeld heeft ze uiteindelijk zelf geplaatst, van haar eigen spaargeld.

Uit de enquête die de Volkskrant onder gemeenten hield bleek dat er wel eens standbeelden bij komen. Van de 197 gemeenten die reageerden meldde 40 procent dat er in de afgelopen tien jaar nieuwe standbeelden zijn geplaatst. Slechts 17 gemeenten lieten weten dat ze specifiek beleid hadden over standbeelden. Om inhoudelijk beleid ging het meestal niet: ‘Er is vastgelegd wie verantwoordelijk is voor onderhoud en reparatie’, was een toelichting bijvoorbeeld.

Volkskrantonderzoek

Wie worden in Nederland geëerd met een standbeeld? En vooral ook: wie niet? De Volkskrant onderzocht deze vragen en maakte een inventarisatie van ruim vijfduizend beelden die personen voorstellen. Tip van de sluier: koningin Wilhelmina is het meest vereeuwigd en toch verbeeldt maar 17 procent van de standbeelden een bekende vrouw. Lees de belangrijkste conclusies hier.

Voor straatnamen, die ook vaak naar personen verwijzen, hanteren sommige gemeenten wel duidelijke regels. Op de website van Gemeente Amsterdam is te zien waaraan nieuwe straatnamen moeten voldoen. Over persoonsvernoemingen wordt vermeld dat ‘diversiteit hierbij vooropstaat’. In een nieuwe wijk moeten natuurlijk straatnamen komen, nood aan nieuwe standbeelden is er nooit.

Zwemster zonder beeld

Hoe komen die standbeelden er dan? In de meeste gevallen gaat het om particulier initiatief. Dat is geen gemakkelijke weg. Wie een standbeeld probeert op te richten, kan in een bureaucratisch doolhof terechtkomen, zo blijkt uit de verhalen van Hersi en Caravan. Wie niet oppast verdwaalt en geeft op. Wat gebeurt er als je doorzet?

In 2020 interviewde Mo Hersi zwemster Enith Brigitha voor het tv-programma Racismekaart van Omroep Flevoland. Het was de tijd van de Black Lives Matter-protesten: ‘Standbeelden stonden ter discussie en ik was tot de conclusie gekomen: er moeten er juist meer bij komen.’ Zo ontstond het idee: een standbeeld voor Enith Brigitha in Almere. Zo’n gedenkteken was er nog niet. Sterker nog, toen in april 2019 een Wall of Fame van vooraanstaande Almeerse sporters werd onthuld, ontbrak Brigitha, de eerste zwemmer van kleur die een olympische medaille won (in 1976), aanvankelijk. De commissie had de Almeerse sportheld ‘niet in het vizier’.

Maar hoe werkt dat eigenlijk, een standbeeld neerzetten? Van gemeentemedewerkers hoorde Hersi de voorwaarden. Hij somt op: ‘Iemand moet van onbesproken gedrag zijn, een uitzonderlijke prestatie hebben geleverd en minstens tien jaar overleden zijn. Want, zo was het idee: je wil niet dat iemand nog iets doet wat niet door de beugel kan.’ Alleen: Brigitha leeft nog. Hersi’s repliek: ‘Er staan in Nederland behoorlijk veel standbeelden van mensen die iets op hun kerfstok hebben, en die zijn niet weggehaald.’

En dan, de route. Eerst zou Hersi de wethouder of de gemeenteraad moeten overtuigen, vervolgens moest een kunstenaar gezocht, dan kon geld worden geworven en gezocht naar draagvlak en een locatie. Als laatste zou de welstandcommissie nog een oordeel vellen. Hersi: ‘En dan ben je al gauw zo’n vier jaar verder. Ik dacht: wat als ik het andersom doe?’

Het standbeeld van Enith Brigitha in Almere.  Beeld Loes van Duijvendijk
Het standbeeld van Enith Brigitha in Almere.Beeld Loes van Duijvendijk

Hij benaderde kunstenaar Patrick Mezas om een ontwerp voor een beeld te maken. Het werd een zwemmende Brigitha die uit het water omhoog komt om lucht te happen. Via een crowdfunding op website Voordekunst zamelde hij 18.000 euro in. Vervolgens wilde hij het standbeeld kant-en-klaar schenken aan de gemeente. Maar zo simpel was het niet: de gemeente wilde een ‘projectplan’ zien. Bovendien moest Hersi een voorstel doen voor een locatie, dan kon de gemeente onderzoeken of die plek geschikt was. ‘Daar ben ik echt veel tijd mee verloren. Ik zei: vertel nou gewoon welke plekken mogelijk zijn! Dan kreeg ik te horen: Nee, nee, zo werkt het niet.’

Toen het projectplan in orde was, extra fondsen waren geworven (gemeente Almere en Provincie Flevoland wilden bijdragen), het beeld zo goed als klaar was en de locatie was gevonden, bleef onduidelijk of en wanneer het standbeeld zou worden geplaatst: ‘Ik was inmiddels twee jaar bezig. Ik belde elke week om vragen of er al schot in zat.’ In mei 2022 besloot Hersi zelf een voorstel te doen: in het najaar wilde hij het beeld onthullen. De gemeente ging onder voorwaarden akkoord.

Nog dezelfde dag werd Hersi benaderd door een journalist van Omroep Flevoland die het proces rondom het standbeeld volgde. Hij vertelde dat er eindelijk vaart in zat. Kort daarna verscheen een bericht op de website van NOS: ‘Almere akkoord met standbeeld oud-zwemster Brigitha’. Hersi: ‘Dat er nog bepaalde voorwaarden waren, stond er niet duidelijk in. De gemeente was daar niet blij mee.’

Ondertussen sloeg het nieuws aan: ‘Ik kreeg felicitaties vanuit het hele land. De geest was uit de fles. Daar kon ik ook wel om lachen.’ Bij de feestelijke onthulling in oktober hield de kort daarvoor aangetreden cultuurwethouder Kees Ahles een toespraak.

Zelf neerzetten

Ook Airco Caravans initiatief voor een standbeeld van Martin Luther King in Amsterdam dreigde spaak te lopen. Stadsdeel Zuid had de kunstenaar eind 2018 naar aanleiding van haar eerdere kunstproject rondom de burgerrechtenactivist de opdracht gegeven voor een bronzen beeld. Het zou in het Martin Luther Kingpark komen te staan.

De beleidsmedewerkers van het stadsdeel en Caravan gingen voortvarend te werk. Ze wisselden e-mails uit met als onderwerpregel ‘inventarisatie locatiebepaling bronzen MLK-beeldje’, en bezochten het park samen met de Adviescommissie voor de Kunst van het stadsdeel. Caravan kreeg alvast een aanbetaling van 15 duizend euro.

Vijf maanden later werd de voortgang besproken: ‘Ik verwachtte dat we een datum gingen bepalen. Maar het werd het meest bizarre gesprek dat ik ooit heb gevoerd.’ Het bestuur wilde weten: kon Caravan niet iets anders doen met het geld dat ze al had gekregen, iets tijdelijks? Het plan voor het standbeeld bleek opeens van tafel, na een negatief advies van de kunstcommissie. Na aandringen heeft de kunstenaar een half jaar later hun bezwaren mogen inzien. Een van de pijnpunten voor de commissie was dat de buurtbewoners en de kunstenaar ‘niet direct met de problematiek van racisme te maken hebben.’ Na dit advies was door de stadsdeelvoorzitter besloten, zo staat er, om ‘het traject (…) om te buigen’.

Vandaar dus dat ‘meest bizarre gesprek’. Caravan boog niet mee. Wel deed ze een voorstel voor een tijdelijk project dat 15 duizend euro zou kosten. En in het geheim (‘mijn familie en vrienden wisten van niks’) werkte ze door aan het standbeeld. Ze betaalde het zelf.

Zo stond ze in de ochtend van 15 januari 2020 in het park, met het standbeeld, met de bronsgieter en met een diamantboor. ‘Dat maakte echt een tyfusherrie.’ In haar jaszak had ze een officieel uitziende brief met het logo van de Gemeente Amsterdam: ‘Ik had online een voorbeeldje gevonden.’ Als iemand onraad rook, kon ze de nepbrief tevoorschijn halen.

Het bleek niet nodig, na een uur stond het bronzen beeld van 1,20 meter hoog er, stevig op een betonnen rand. De volgende dag stond er een bericht over in Het Parool. Het stadsdeel was not amused. Maar inmiddels wordt het beeld gedoogd: ‘Mede omdat sinds de plaatsing (…) geen negatieve signalen uit de maatschappij zijn ontvangen’.

Dus: hoe krijg je een standbeeld in de openbare ruimte? De lessen uit de ervaringen van Hersi en Caravan: wees volhardend, onderhoud contact met de media en ga desnoods over tot burgerlijke ongehoorzaamheid.

Zo ver hoefde Rabin Baldewsingh, inmiddels Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme, niet te gaan. Begin deze eeuw nam hij in Den Haag het initiatief tot een standbeeld van Mahatma Gandhi en een Nationaal Hindoestaans Immigratiemonument. Baldewsingh herinnert zich wel hoe stroef dat ging: ‘Ik kreeg nul komma nul medewerking van de gemeente.’ Inhoudelijk kon hij de stad niet voor het monument en het standbeeld interesseren: ‘De immigratiegeschiedenis leefde niet. Ze wilden het niet als cadeau. Ik heb moeten lullen als Brugman.’

Het standbeeld van Truus van Lier in Utrecht.  Beeld Loes van Duijvendijk
Het standbeeld van Truus van Lier in Utrecht.Beeld Loes van Duijvendijk

Verzetsvrouw met momentum

Het kan simpeler en vooral: sneller. Wat kan helpen is momentum, als bijvoorbeeld direct na iemands overlijden actie wordt ondernomen. Het beeld van volkszanger André Hazes in Amsterdam werd al een jaar na diens overlijden onthuld. Een ‘prachtig initiatief’, volgens de stadsdeelvoorzitter. Ook politicus Pim Fortuyn werd een jaar nadat hij werd vermoord geëerd met een standbeeld in Rotterdam, dat aan de gemeente was geschonken.

Zulk momentum was er kennelijk de afgelopen jaren in Utrecht, maar dan iemand die in 1943 werd vermoord, verzetsvrouw Truus van Lier. In dit initiatief van onder meer biograaf Jessica van Geel, speelde de gemeente een actieve rol. De verzetsvrouw stond al in de aandacht, vertelt Van Geel: ‘Er waren ook andere initiatieven, zoals een website, een narcissenmonument en er zou een plaquette komen.’ Anderhalf jaar na het eerste mailtje naar de gemeente stond het beeld er.

Het standbeeld dat kunstenaar Joyce Overheul met twee beeldhouwers maakte, behoorlijk realistisch. Een bewuste keuze, vertelt Overheul: ‘Ik ging turven welke beelden er in Utrecht waren.’ Onder de 168 beelden van mensen in de gemeente Utrecht waren maar 45 vrouwen, de meesten, 35, waren anoniem, van hen waren er 18 naakt: ‘Daarom wilde ik Truus van Lier zo getrouw mogelijk namaken. Ook als je van een afstandje kijkt, of je snel langs fietst, zie je: daar staat een vrouw die belangrijk was.’